Lăng Trương Tấn Bửu

Lăng Trương Tân Bửu hiện nay là một trong số ít lăng mộ tại khu vực Sài Gòn- Gia Định được công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia với những đường nét kiến trúc cổ độc đáo vẫn còn lưu giữ được đến tận ngày nay. Lăng hiện tọa lạc tại số 41 đường Nguyễn Thị Huỳnh, phường 8, quận Phú Nhuận, TP. Hồ Chí Minh. Trải qua bao thay đổi cũng như sự tàn phá thầm lặng của thời gian, sự u hoài, cô tịch của lịch sử, lăng mộ Trương Tấn Bửu vẫn còn đó, vần trầm mặc rêu phong nhưng cũng thật uy nghi, lùng lẫy như chính cuộc đời của vị danh tướng !    

Theo những tư liệu cổ thì Trương Tấn Bửu sinh vào năm 1752. Ông sinh tại làng Hưng Lễ, tổng Bảo Phước, châu Định Viễn, phủ Gia Định hiện nay là xã Thạnh Phú Đông, huyện Giồng Trôm, tỉnh Bến Tre. Thủa nhỏ ông có sức khỏe hơn người, sớm ấp ủ chí lớn và cơ hội để thỏa chí anh hùng đã đến với Trương Tấn Bửu khi vào năm Quý Mùi (1787) ông có dịp tình cờ gặp Nguyễn Phúc Ánh (tức vua Gia Long sau này) khi nhà vua đang bôn tẩu trước sự truy sát của quân Tây Sơn. Trương Tấn Bửu đã nguyện theo vua Gia Long chịu bao khổ cực, vượt bao khó khăn và liên tục được thăng chức theo những chiến công mà ông đã lập nơi chốn sa trường. Sau khi Nguyễn Ánh lên ngôi lấy hiệu là Gia Long (1802) thì Trương Tấn Bửu giữ chức trưởng dinh, quản lĩnh đạo quân Bắc Thành, tiếp sau đó ông lần lượt giữ các chức vụ quan trọng trong quân đội Việt Nam thời vua Gia Long như : Tổng tấn Bắc Thành, phó tổng trấn, rồi tổng trấn Gia Định thành. Ông lập được nhiều công lao vang dội trong việc bảo vệ trị an cho nhân dân như việc tiêu diệt bọn cướp biển Tầu Ô độc ác, trông coi việc đào kênh Vĩnh Tế cùng với Thoại Ngọc Hầu…….

Trong cả đời làm quan của mình, Trương Tấn Bửu luôn là người chính trực, hết lòng yêu nước, thương dân trung thành với triều đình, những đóng góp của ông đối với sự vững mạnh của triều đình nhà Nguyễn trong giai đoạn đầu là hết sứcquan trọng. Sau khi ông mất (1827) nhận thấy những công lao to lớn của ông nên chính quyền phong kiến triều Nguyễn đã cho xây dựng lăng mộ để tưởng nhớ đến công lao cũng như thể hiện sự tôn trọng của triều đình đến một công thần cả đời vị quốc .

Lăng Trương Tấn Bửu có cấu trúc gần tương tự như lăng của “Bình Giang Quận Công Võ Di Nguy”. Toàn thể kiến trúc của lăng có thể chia làm hai phần đó là khu vực đền thờ và khu vực mộ phần. Khu vực lăng mộ Trương Tấn Bửu tọa lạc trên một khu vực khá rộng dưới những tán cây cổ thụ tỏa bóng che mát quanh năm như làm tăng thêm không khí trang nghiêm, cổ kính của một lăng mộ đã có tuổi đời gần hai trăm năm. Tổng thể khu mộ được xây bằng gạch bên ngoài có phủ hợp chất ô dước cổ. Tại những đoạn mà hợp chất ô dước đã bị long tróc để lộ ra lớp gạch xây dựng có kích thước mỗi viên với chiều dài 40cm,, rộng 14cm và dày 7cm. Riêng phần nấm mộ của Trương Tấn Bửu thì được làm hoàn toàn bằng hợp chất ô dước đã tạo nên sự vững chắc cho ngôi mộ cùng tháng năm tồn tại.   

Đền thờ là một công trình được xây dựng mới so với khu mộ. năm 1937 hội Phú Thành (chuyên trông nom việc thờ tự tại lăng) ở Phú Nhuận đã cho xây dựng đền thờ Trương Tấn Bửu và năm 1959 có tiến hành trùng tu lại. Về cơ bản kiến trúc đền thờ Trương Tấn Bửu cũng giống đền thờ Võ Di Nguy với mái điện gồm có tầng mái nhỏ ở trên và tầng mái lớn ở dưới tạo nên sự bề thế đồng thời cũng để tăng lượng ánh sáng và đều được lợp bằng ngói âm dương.

Trên mái đền thờ có trang trí nhiều họa tiết, phù điêu có sức biểu cảm lẫn giá trị thẩm mỹ cao trong số đó tiêu biểu tại hai đầu gờ mái có trang trí phù điêu cặp cá hóa long được tạo tác với chất liệu gốm men xanh với hình dáng tự nhiên tả thực. Trên nóc đền là cặp “Lưỡng Long Tranh Châu” bằng gốm men xanh, hai con rồng được tạo tác tinh xảo cùng hướng về trái châu chính giữa theo trục nằm ngang, dáng vẻ mỗi con đều toát lên sự dũng mãnh của loài linh thú. Tất cả đều được khéo léo tạo tác khiến cho tổng thể mỹ thuật của đền thờ có được sự hài hòa gây ấn tượng thẩm mỹ trong từng chi tiết nghệ thuật tạo tác nhỏ nhất .

Đền thờ Trương tấn Bửu bao gồm hai phần đó là tiền điện và chính điện. Tiền điện được dựng lên theo kiểu tứ trụ gồm 1 gian hai chái mái được lợp ngói âm dương tạo nên vẻ thanh thoát nhưng cũng không thiếu phần uy nghiêm của nơi thờ tự. Hòa cùng không khí thiên liêng đó,trong tiền điện đền thờ lăng Trương Tấn Bửu có đặt bàn thờ Hội Đồng Ngoại, Hội Đồng Nội, giá chiêng, giá trống, tượng Bạch mã, Lỗ bộ và Long Sàn tất cả đều được tạo tác cầu kỳ và tinh xảo trong từng đường nét chạm khắc cho thấy cái hồn của nền mỹ thuật dân tộc.  

Bước vào tiền điện, đầu tiên là bàn thờ Hội Đồng Ngoại bằng gỗ được tạo tác bằng cách chạm thủng trên bao lam phía trước với những đề tài quen thuộc đó là cúc điểu, nho sóc rất tinh tế. Những chú sóc được thể hiện trong những tư thế khác nhau như đang đùa nghịch, đang tiến tới hoặc ăn những trái nho chín mọng rất tự nhiên. Khung cảnh thiên nhiên được tạo tác rất giản dị nhưng có giá trị thẩm mỹ rất cao, nó khơi gợi cho người xem hình dung ra phong cảnh thiên nhiên tươi đẹp của vùng đất Nam Bộ trù phú .

Tiếp sau bàn thờ Hội Đồng Ngoại là cặp hặc đứng trên trên lưng rùa. Cặp hạc cũng được tạo tác với tỉ lệ cân xứng tạo nên vẻ thanh cao cho đôi hạc. Phía sau cặp hạc là bàn thờ Hội Đồng Nội. Bàn thờ này cũng được chạm trổ tinh xảo không kém bàn thờ Hội Đồng Ngoại. Trên bàn thờ Hội Đồng Nội có đặt bài vị với một chữ “Thần” bằng chữ hán phồn thể được thiết vàng rất cẩn trọng. Ngoài ra trong tiền điện còn có một số vật dụng thờ tự khác như cặp bạch mã với kích thước lớn như thật, dàn lỗ bộ uy nghiên sừng sững trong tiền điện làm cho không gian tiền điện thêm phần trang nghiêm uy dũng thể hiện trọn vẹn cái khí thế của một bậc võ quan !  Long sàn làm bằng gỗ và được chạm khắc cầu kỳ trong từng đường nét vốn là một trong số những cổ vật còn được lưu giữ lại được trong đền thờ !

Bên cạnh đó, trong tiền điện còn treo những bức hoành phi, câu đối được tạo tác công phu với nội dung ca ngợi công đức của “Thần” và các tiền hiền khai khẩn, hậu hiền khai cơ. Những bức hoành phi này được tạo tác bằng kỹ thuật chạm chìm với nét chữ mạnh mẽ nhưng vẫn giữ được nét mềm mại, phóng khoáng vốn có của Hán tự. Những hoành phi, câu đối trên góp phần làm tăng thêm vẻ cổ kính cho tiền điện.

Sau tiền điện là chính điện, đây là nơi thờ tự của Long vân Hầu Trương Tấn Bửu. Khi bước vào chính điện, chúng ta phải qua một cửa gỗ lớn với chiều cao 2,47m rộng 2,8m. Cửa gỗ này được gắn bao lam chạm thủng với những đề tài : cúc trĩ, hoa lá, trái cây……. vô cùng sinh động, những đường nét tả thực làm cho bức bao lam có giá trị hiện thực, thẩm mỹ lớn. Người xem có cảm giác như đang đứng trước một khung cảnh thiên nhiên bình dị, đầy màu sắc của cuộc sống từ những cành hoa hay chú chim đang kiếm mồi hoặc đang hót đều rất sống động và biểu cảm trong từng đường nét.

Chính giữa chính điện là khám thờ “Long Vân Hầu Trương Tấn Bửu” to lớn được làm bằng gỗ với sự kết hợp các kỹ thuật chạm nổi và chạm thủng làm cho khám thờ “Long Vân Hầu” vô cùng uy nghiêm và có giá trị nghệ thuật  lớn. Khám thờ cao 2,18m rộng 1,3m. Trên cùng khám thờ có dòng chữ “Long Vân Hầu”, những hình tượng long ẩn vân cũng được chạm nổi công phu, đặc sắc trong từng đường nét trên khám thờ thể hiện sinh động hình ảnh con rồng ẩn hiện trong mây trời bao la, chập trùng như chí khí dũng mãnh của người làm trai giữa đất trời nước Nam !  Những dề tài như cúc điểu cũng được khéo léo thể hiện mềm mại sống động.

Phần kiến trúc tiếp theo là khu vực mộ phần của Trương Tấn Bửu được xây dựng bằng gạch cổ trên gạch có chữ “Bính Ngũ”, phía ngoài có một lớp vữa bằng hợp chất ô dước mỏng 1,5cm tạo nên sự bền vững cho kiến trúc. Xét về tổng thể thì khu mộ của Long Vân Hầu Trương Tấn Bửu có cấu trúc tương tự như những lăng mộ khác của triều Nguyễn tại khu vực sài gòn-gia định với bố cục bao gồm : bình phong tiền, cổng mộ, sân tế, nấm mồ, bình phong hậu. Khu vực mộ tọa lạc trên một diện tích khá rộng (rộng 13m, dài 22m). Kiến trúc đầu tiên là bình phong tiền được xây dựng bằng gạch cổ có phủ hợp chất ô dước bên ngoài. Bình phong tiền có dạng hình chữ nhật với chiều dài 2,9m chiều cao 1,88m, chiều dầy 0,88m. Bình phong tiền với dáng hình vững chắc làm tăng thêm vẻ uy nghi tạo ấn tượng mạnh cho người xem. Tuy nhiên do thời gian tồn tại khá lâu nên một số chữ trên bình phong đến nay đã bị mờ không còn đọc được nữa.  

Ngay sau bình phong tiền là tới cổng mộ. Cách bố trí kiến trúc này có nhiều nét tương đồng với lăng Bình Giang Quận Công Võ Di Nguy. Cổng mộ được tạo thành bởi hai trụ hình vuông có chiều dài cạnh là 0,7m và chiều cao của hai trụ là 2m. Đoạn tường thành bao quanh khu vực mộ ở phía sau cũng bắt đầu từ hai cột trụ này. Sau phần trụ là tới khu vực sân hiến tế .  

Sân hiến tế của lăng có hình chữ nhật với chiều ngang là 5m chiều dài 13m. Đối xứng hai bên sân hiến tế có hai bức bình phong tả, hữu với kích thước chiều cao là 1,88m rộng 2,13m tuy nhiên cũng do thời gian khá dài nên những Hán tự cũng như hoa văn chạm khắc trên hai bình phong cũng không còn được rõ nữa .

Sau sân tế là tới cổng chính của mộ, đây là lớp cổng thứ hai (tính từ bình phong tiền). Cổng chính có kích thước lớn với chiều rộng là 3,65m chiều cao là 4,06m. Phía trên có lợp mái ngói, nhìn tổng thể thì cổng mộ thứ hai to lớn và cầu kỳ hơn cổng mộ thứ nhất. Chính giữa cổng mộ có lối đi hình móng ngựa cao 2m, rộng 1,7m. Vòm cổng có trang trí phù điêu cặp dơi đang bay lượn thể hiện sự phúc đức theo quan niệm xưa. Phía dưới chân hai trụ cổng có trang trí phù điêu hổ ở tư thế ngồi và hạc ỡ tư thế đứng. Hai bức phù điêu hướng về phía mộ như để bảo vệ, phục tùng và che chở cho mộ phần !  

Sau cổng mộ thứ hai này là tới phần kiến trúc quan trọng nhất của khu mộ đó là ngôi mộ của Trương Tấn Bửu và các kiến trúc thờ tự lân cận cận bao gồm bàn hiến tế, long sàn, bia mộ, nấm mộ và bình phong hậu. Bàn hiến tế được xây dựng phía trước ngôi mộ có kích thước dài 1,08m rộng 0,54m cao 0,82m. Long sàn dạng sập quỳ được bố trí ngay sau bàn hiến tế. Bia mộ của Long Vân Hầu được tạo tác tinh xảo với các phù điêu hình cúc dây xen lẫn hoa lá. Chính giữa bia có đề dòng chữ quốc ngữ : “ Trương công công, Trương Tấn Bửu trung quân phó tướng, thọ Long Vân Hầu .”[1] Phía sau bia là ngôi mộ to lớn bằng hợp chất ô dước của Long Vân Hầu Trương Tấn Bửu. Toàn bộ ngôi mộ được xây dựng bằng hợp chất ô dước với kích thước chiều dài 3,3m rộng 2,1m cao 2,2m. Theo những thông tin mà người viết có được thì chính tổng trấn thành Gia Định lúc đó là tả quân Lê Văn Duyệt đã giám sát và chỉ đạo việc xây dựng ngôi mộ này cho Trương Tấn Bửu .

Ngôi mộ được xây dựng hoàn toàn bằng hợp chất ô dước nên rất chắc chắn và kiên cố cùng tháng năm, trong khi đó những hạng mục khác trong khu lăng được xây bằng gạch và phủ ô dước thì đã bong tróc và nứt nẻ khá nhiều. Ngôi mộ vẫn sừng sững phần nào thể hiện được sự uy nghiêm cũng như vị trí của Long Vân Hầu lúc còn tại thế .

Cuối mộ là bình phong hậu phía trên có lợp mái, mặt trước bình phong hậu có phù điêu mây núi chập trùng tựa như một bức tranh thủy mặc tuyệt đẹp. Phù điêu tùng hạc, và những loại thảo mộc cũng được khéo léo lồng ghép thể hiện chi tiết và sống động, tuy nhiên những phù điêu này cũng bị bong tróc khá nhiều trước tác động vô tình của thời gian .  

Lăng mộ Long Vân Hầu Trương Tấn Bửu là một trong số khá ít lăng mộ cổ trên mảnh đất Sài gòn – Gia định cón được lưu giữ khá nguyên vẹn nét kiến trúc cổ đến tận ngày nay. Lăng mộ cổ kính, uy nghiêm, trầm mặc nằm yên ả, dưới bóng của những cây cổ thụ trăm năm tuổi mang trong mình thoáng chút u buồn, cổ kính, hoài niệm của thời gian giữa một thành phố ồn ào, náo nhiệt của thời buổi hội nhập. Lăng mộ Trương Tấn Bửu hiện nay được công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia theo quyết định số 101/2004/QĐ – BVHTT ký ngày 15/12/2004 của bộ văn hóa .

Tài Liệu Tham Khảo    

SỜ VĂN HÓA THÔNG TIN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH, DI TÍCH LỊCH SỬ VĂN HÓA TP.HCM , MỘT SỐ TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN, BAN QUẢN LÝ DI TÍCH LỊCH SỬ VĂN HÓA VÀ DANH LAM THẮNG CẢNH NĂM 2001

Phạm Hữu Mý, Nguyễn Văn Đường, Di Tích Lịch Sử Văn Hóa Ở Thành Phố Hồ Chí Minh, NXB Văn Hóa Sài Gòn .

---

[1] SỜ VĂN HÓA THÔNG TIN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH, DI TÍCH LỊCH SỬ VĂN HÓA TP.HCM , MỘT SỐ TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN, BAN QUẢN LÝ DI TÍCH LỊCH SỬ VĂN HÓA VÀ DANH LAM THẮNG CẢNH NĂM 2001