Chùa Giác Lâm

                                                                                                                                                                                               Chùa Giác Lâm 

Là một ngôi cổ tự trầm mặc được đánh giá có tuổi đời lâu nhất tại TP. Hồ Chí Minh, chùa Giác Lâm hiện nay tọa lạc tại số 118 đường Lạc Long Quân phường 10, Quận Tân Bình .

Chùa được xây dựng lần đầu tiên vào năm 1744 do một người Minh Hương tên là Lý Thụy Long quyên tiền xây dựng. Do những biến động lịch sử của Trung Quốc nên trong khoảng thời gian từ cuối thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XVIII có rất nhiều người Trung Hoa theo phong trào “phản Thanh phục Minh” đã rời bỏ quê hương để đi lưu vong tại nhiều nơi trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Khi rời xa cố quốc, một hành trang không thể thiếu được đối với họ chính là văn hóa – tín ngưỡng. Chính vì lẽ đó, khi sang Việt Nam lập nghiệp, những hoa kiều này đã tự bỏ hoặc quyên tiền xây dựng khá nhiều những ngôi miếu, chùa trên vùng đất mới, và đó dường như cũng trở thành một truyền thống của nhóm cư dân này tại tất cả mọi nơi trên thế giới, qua đó đã ít nhiều góp phần tạo nên những công trình kiến trúc có giá trị cả về thẩm mỹ lẫn tín ngưỡng - tôn giáo.   

Chùa Giác Lâm cũng được xây dựng trong bối cảnh như đã trình bày ở trên, chùa được xây dựng trên một gò đất khá cao giữa một rừng cây xanh, cổ thụ tỏa bóng rộng bát ngát, tạo nên một cảm giác thật an lành hạnh phúc. Cái tên “Giác Lâm” phải chăng cũng gợi nên sự giác ngộ nơi chốn rừng thiêng thanh tịnh ?  Chắc hẳn Lý Thụy Long xưa kia đã xem xét rất kỹ về thế đất cũng như các điều kiện thiên nhiên hữu tình nơi đây rồi mới cho xây dựng chùa. Trong khoảng năm từ 1744 đến 1774 ngôi chùa không có người trụ trì. Năm 1774 thiền sư Viên Quang về trụ trì chùa và là vị trụ trì đầu tiên của chùa .

Ngôi cổ tự trên đã trải qua một số lần trùng tu lớn trong những khoảng thời gian cụ thể vào những năm 1798 – 1804, 1900 – 1909, 1939 – 1945, 1992 – 1993. Trải qua nhiều lần trùng tu những ảnh hưởng của các nền văn hóa bên ngoài đã du nhập và để lại dấu ấn trong một số đường nét kiến trúc của ngôi cổ tự, tuy nhiên những nét kiến trúc cổ truyền thống của người Việt, Hoa vẫn được bảo tồn cho đến tận hôm nay.  

Chùa Giác Lâm có thể được coi như một ngôi chùa tiêu biểu về mặt kiến trúc, cũng như cách thức phối tượng, nghệ thuật trang trí Phật giáo đại thừa tại khu vực Sài Gòn – Gia Định. Ngôi cổ tự trầm mặc cùng thời gian này từ lâu đã thu hút rất nhiều sự quan tâm, nghiên cứu của các học giả trong và ngoài nước trên nhiều lĩnh vực đặc biệt dưới khía cạnh tôn giáo và kiến trúc cổ !  

Theo kiến trúc ban đầu, chùa không có cổng Tam Quan thể hiện lối tư duy thoáng đạt của người dân vùng Nam Bộ trong giai đoạn đầu khai khẩn miền đất mới. Cổng Tam Quan của chùa hiện nay là một công trình kiến trúc mới được xây dựng vào năm 1955 với những chất liệu xây dựng hiện đại. Ngoài ra trên cổng “nhị quan” của chùa được xây dựng vào những thập niên 30, 40 của thế kỷ XX còn thể hiện rõ sự giao lưu với các yếu tố văn hóa bên ngoài qua những họa tiết trang trí có màu sắc văn hóa Ấn Độ như đầu rắn Naga, cặp sư tử trong tư thế chầu tại góc cổng. Bên cạnh đó, do những đổi thay của lịch sử trong giai đọan nửa sau thế kỷ XIX, nên các  yếu tố trang trí mỹ thuật của văn hóa phương Tây đã được thể hiện qua các cột trụ và chân cổng tạo nên một vẻ sinh động, tài tình trong các đường nét mỹ thuật. 

Qua khòi cổng Tam Quan là tới khuôn viên sân, vườn chùa Giác Lâm. Không gian này rất rộng lớn với những cây cổ thụ lâu năm tỏa bóng mát làm dịu đi cái không khí nóng bức vốn thường thấy tại vùng Nam Bộ. Bước vào sân vườn chùa chúng ta có cảm giác như lạc vào một cõi hư ảo, huyền bí của nơi đất Phật. Sách Gia Định Thành Thông Chí của Trịnh Hoài Đức đã có những lời ca tụng phong cảnh của Giác Lâm Tự như sau : “Chùa ở trên gò Cẩm Sơn, cách phía tây Lũy Bán Bích 3 dặm…., cây cao như rừng, hoa nở tựa gấm, sáng chiều mây khói nổi bay quanh quất, địa thế tuy nhỏ mà cõ nhã khí”[1]. Lời khen của Trịnh Hoài Đức quả thật không sai. Toàn bộ kiến trúc cổ kính của ngôi chùa nằm lẩn khuất sau những tán cây xum xuê như trầm mặc, thanh tĩnh hơn cùng với thời gian, năm tháng. Ngoài ra trong khuôn viên chùa còn có nhiều mộ tháp của những trụ trì, tăng sỹ đã từng tu tập tại chùa .

Xét trên tổng thể kiến trúc thì chùa Giác Lâm có dạng kiến trúc hình chữ Tam, với kết cấu khung sườn cũng như hệ thống vì kèo được làm bằng các loại gỗ danh mộc tốt, phần mái chùa lợp ngói âm dương, dáng mái dốc và không có dạng đầu đao phù hợp để thoát nước trong những trận mưa lớn tại vùng đất Nam Bộ. Từ phía sân chùa vào, phần kiến trúc đầu tiên là chính điện, ngay sau chính điện là nhà giảng đường, hai mái chính điện và giảng đường được nối với nhau theo kiểu xếp đọi thường thấy trong các ngôi chùa ở Nam Bộ tạo nên sự nguy nga, rộng lớn trong tổng thể kiến trúc chung của chùa. Tiếp nối giữa nhà Giảng và Nhà trai là một khoảng sân thiên tĩnh để lấy ánh sáng tự nhiên vốn là một motip quen thuộc trong kiến trúc chùa Việt Nam .

Chùa Giác Lâm được dựng lên với hệ thống khung sườn và vì kèo bằng gỗ theo kết cấu đâm trính, cột kê. Chùa được dựng lên bởi 98 cột gỗ tạo nên sự vững chắc trong toàn bộ kiến trúc. Những cột gỗ lâu năm tại đây mang đến một sự trang trọng, cổ kính và thâm nghiêm cho ngôi chùa. Các cột gỗ được kê trên những tán đá vững chắc cũng là kết cấu quen thuộc của hầu hết các công trình kiến trúc cổ truyền tại Việt Nam.       

Khu vực trung tâm của chùa là chính điện, phía trên mái chính điện có tượng lưỡng Long tranh châu. Đây là nơi tập trung những kiến trúc cũng như những tác phẩm tạo tác đặc sắc của một ngôi chùa. Chính điện chùa Giác Lâm với kết cấu như đã trình bày ở phần trên, cộng với sự phối trí các tượng thờ có thể coi như một hình mẫu điển hình cho các ngôi chùa ở khu vực Sài Gòn – Gia Định. Lượng ánh sáng tự nhiên được thiết kế lọt vào chính điện khá ít ỏi tạo nên một sự uy nghiêm của chốn tâm linh. Chùa Giác Lâm có tổng cộng 113 pho tượng, phần lớn tượng trong chùa được làm bằng gỗ mít có niên đại từ giữa thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX . Chính điện chùa là nơi bài trí nhiều tượng thờ nhất, các tượng thờ tại chùa có niên đại khác nhau được tạo tác bởi những nhóm thợ khác nhau nên phong cách chế tác cũng khác nhau. Một số tượng mang phong cách tạo tác của một số nghệ nhân khu vực miền Bắc, số khác lại mang phong cách của những nghệ nhân khu vực miền Trung hoặc miền Nam.

Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng phong cách tạo tác tượng của khu vực miền Bắc, miền Trung thường thể hiện sự góc cạnh, đường nét trong mỗi pho tượng, còn các pho tượng ở miền Nam thường thể hiện một sự phóng khoáng và mang đậm tính hình khối. Để giải thích cho sự khác biệt đó, người ta thường giải thích dưới góc độ “địa văn hóa”. Tuy nhiên đó cũng chỉ là một ý kiến ! Phải chăng sự khác biệt trong phong cách tạo tác ấy là do quá trình giao lưu văn hóa và đan xen văn hóa qua các thời kỳ trong lịch sử ?       

Các pho tượng được xắp xếp tại chính điện chùa Giác Lâm có thể xem là một mô thức tiêu biểu cho cách phối tượng trong các ngôi chùa cổ tại tp. Hồ Chí Minh nói riêng và vùng Nam bộ nói chung .   

Ở bậc cao nhất trên bàn thờ trong chính điện chùa Giác Lâm là bức tượng Phật A Di Đà, bên trái (nằm ngoài bàn thờ chính điện) là tượng Bồ Tát Quán Thế Âm, bên phải là tượng Bồ Tát Đại Thế Chí đây chính là bộ tượng Di Đà Tam Tôn. Ở hàng dưới tượng A Di Đà là tượng Thích Ca ở chính giữa, hai bên trái phải là tượng Ca Diếp và An Nan. Dưới bức tượng này là tượng Cửu Long thể hiện lúc đức phật Thích Ca mới chào đời có chín con rồng tới phun nước để tắm cho người . 

Bên dưới tượng Cửu Long là tượng Phật đản sinh, bên trái là tượng ông Ác bên phải là tượng ông Thiện. Phía dưới cùng của bàn thờ chính là bộ tượng ngũ hiền thượng kỳ thú  gồm tượng Thích Ca ở giữa hai bên là Bồ Tát Quán Thế Ấm, Đại Thế Chí, Văn Thù và Phổ Hiền. Các tượng này tay đều trong thế bắt ấn thể hiện tư thế đang hoằng hóa chúng sinh .

Hai bên trái phải của chính điện là bộ tượng thập bát la hán và thập điện diêm vương. Chùa Giác Lâm có hai bộ tượng Thập Bát La Hán. Trong đó bộ nhỏ hơn có niên đại sớm hơn (khoảng giữa thế kỷ XVIII) bộ lớn hơn có niên đại muộn (Khoảng đầu thế kỷ XIX). Ở bộ tượng La Hán niên đại sớm chúng ta thấy rằng  có nhiều đường nét tạo tác thể hiện sự ảnh hưởng của mỹ thuật Phật Giáo Trung Quốc mà điển hình nhất có thể thấy là chiếc áo khoác trên mình các vị La Hán có cổ cao và khuôn mặt các vị La Hán này cũng có nhiều đặc điểm nhân chủng của người Trung Quốc. Mặt khác nét suy tư, trầm ngâm trên khuôn mặt mỗi vị cũng cho thấy sự ảnh hưởng đậm nét của nghệ thuật phật giáo Trung quốc.

Song ở bộ tượng La Hán lớn hơn những đặc điểm ảnh hưởng của mỹ thuật phật giáo Trung Quốc đã giảm hẳn, từ chiếc áo khoác trên người các vị La Hán cũng đơn giản và mộc mạc hơn, phóng hoáng hơn, nét mặt của các vị hiện lên một vẻ rất tươi vui chứ không u buồn ủ rũ ! Phải chăng môi trường thiên nhiên của vùng đất mới đã tạo nên tâm trạng phấn khởi tươi vui trong tâm thức của những con người đang khai phá vùng đất mới để rồi tâm trạng hứng hởi đó cũng được chuyển thể khéo léo vào những pho tượng La Hán ?  

Phía cửa chính điện là tượng hai ông Hộ Pháp để bảo vệ nơi phật điện. Ngoài ra trong chùa còn phối trí một số bức tượng khác như tượng Tiêu Diện Đại Sỹ, Quan Thánh, Quan Bình, Châu Xương, Bồ Đề Đạt Ma, Mã Quan .

Phía sau bàn thờ chính được ngăn cách bằng một bức bình phong lớn là tới gian thờ Tổ của chùa theo cách bố trí thường thấy của Nam Bộ đó là “Tiền Phật Hậu Tổ” nơi đây có đặt hình ảnh cũng như các bài vị các vị tổ khai sáng ra chi phái Lâm Tế dòng đạo Bổn Ngườn. Phía sau gian thờ tổ là đến khu vực giảng đường với kiểu mái nối đọi với mái chính điện. Giảng đường có kết cấu và vật liệu tương tự như chính điện là nơi hội tụ các Tăng sỹ từ nhiều nơi đến dự các sự kiện quan trọng trong những dịp lễ của chùa.

Giảng đường được nối với nhà Trai thông qua một sân Thiên Tĩnh có tác dụng lấy ánh sáng cho ngôi chùa. Nhà trai là nơi học tập của các Tăng sỹ. Và  để hòa vào tổng thể kiến trúc chung nên trai đường cũng được xây dựng với lối kiến trúc không có mấy khác biệt so với chính điện và nhà giảng. Vẫn với những vật liệu gỗ truyền thống và kết cấu đâm trính cột kê quen thuộc, trai đường là phần kiến trúc cuối trong tổng thể kiến trúc chính của chùa Giác Lâm.  

Trải qua thời gian tồn tại dài lâu cùng dòng chảy lịch sử đầy biến động, chùa Giác Lâm hiện nay còn lưu giữ nhiều tác phẩm mỹ thuật Phật giáo độc đáo mà tiêu biểu phải kể đến đó là những câu đối bằng chữ Hán được tạo tác trên phần lớn những thân cột gỗ tại chùa. Có hơn 40 cặp câu đối được chạm nổi hoặc khắc chìm trên những thân cột trong chùa và được trang trí cầu kỳ với đường nét Hán tự cao rộng, thoáng đạt. Những câu đối này không chỉ đẹp về hình thức thể hiện mà còn mang trong mình những triết lý thâm sâu về mặt tư tưởng nhân sinh quan ! Ngoài ra trong chùa còn có một số liễn đối được làm bằng thân cây dừa vốn là loại cây quen thuộc tại vùng Nam Bộ, tuy nhiên số liễn đối dạng này không nhiều. Những bức hoành phi thể hiện tư tưởng Phật Giáo cũng như tư tưởng hướng thiện là những tác phẩm nghệ thuật có tính thẩm mỹ cao một vài bức hoành phi bằng chữ hán tiêu biểu như: “ Đạo Mạch Trường Hưng”,  “Phật Pháp Trường Hưng”, được sơn đen thiết vàng rất độc đáo .  

Đặc sắc nhất trong nghệ thuật trang trí tại Chùa Giác Lâm là 9 bao lam được tạo tác theo kiểu chạm lộng và phần lớn được đặt trong chính điện. Những bao lam này phong phú về đề tài, sinh động trong đường nét thể hiện. Có thể dễ dàng nhận ra motip thể hiện thường thấy trong nền mỹ thuật phật giáo như hình tượng Cửu Long (chín con rồng) được tạo tác sinh động, mềm mại đang uốn lượn phu nước tắm cho Đức Phật khi ngài ra đời. Hình ảnh những con vật thân quen bình dị thường thấy trong cuộc sống hàng ngày của người dân nơi đây cũng được thể hiện thật sinh động trong từng đường nét, cử chỉ, dáng vẻ, chẳng hạn như hình ảnh chú sóc đang say sưa thưởng thức trái cây bên cạnh một chú sóc khác đang tiến đến gần một chùm quả trong tư thế rón rén thận trọng. Tất cả đều thể hiện một cuộc sống thanh bình, khát vọng yêu thương cuộc sống, sự sinh sôi nảy nở của vạn vật cây trái. Điều đó cũng phần nào gợi cho ta cảm nhận được cuộc sống tương đối dư giả và hạnh phúc của những con người nơi đây trong lịch sử. 

Không gian trong bức bao lam dường như rộng rãi, thoáng đạt hơn nhờ hình ảnh những chú chim đang bay lượn trên không với dáng vẻ thoải mái, tự do hay những đề tài “phi, minh, túc, thực” của lòai chim cũng được tạo tác với những  đường nét tinh tế, sống động ẩn hiện trong lớp hoa văn dây lá trông thật tự nhiên, giàu sức biểu cảm .

Những bộ bàn thờ trong chùa cũng là những hiện vật quý được chế tạo từ những loài danh mộc và tạo tác khá công phu với sắc màu đen bóng của thời gian càng làm tăng thêm vẻ cổ kính, uy linh, trầm mặc của nơi thờ tự. Dường như có một motip chung thường thấy trong các bàn thờ tại những ngôi cổ ở tại tp. Hồ Chí Minh là không có những nét chạm khắc tại gờ mặt và chân mà chỉ có những nét chạm khắc ở rèm phía trước mặt bàn thờ theo lối chạm lộng những đề tài thường thấy như dây lá hóa rồng, sóc nho, hoa trái………

Những bộ lư hương (thường là bộ tam sự), bình hoa, chân đèn trong chùa cũng là những cổ vật có giá trị nghệ thuật to lớn cần được gìn giữ một cách cẩn trọng. Những cổ vật ấy vừa có giá trị vật chất lại vừa mang màu sắc văn hóa đậm nét trong sự giao lưu, đan xen đa chiều của văn hóa .   

Là một ngôi cổ tự có tuồi được xếp vào hạng bậc nhất của khu vực Sài gòn – Gia định, nên thật khó có lời nói, bài viết nào có thể thể hiện toàn bộ những giá trị văn hóa, văn vật của ngôi cổ tự cao niên này ! Chùa Giác Lâm mang trong mình những nét độc đáo về kiến trúc cũng như nghệ thuật trang trí mỹ thuật phật giáo, ngôi chùa này có thể được xem là đại diện tiêu biểu cho những ngôi chùa cổ theo hệ phái Bắc Tông ở khu vực Sài gòn – Gia định nói riêng cũng như khu vực Nam Bộ nói chung .  

Tài Liệu Tham Khảo 

Nguyễn Quảng Tuân, Huỳnh Lứa, Trần Hồng Liên, Những Ngôi Chùa Ở Thành Phố Hồ Chí Minh, NXB TP.Hồ Chí Minh Năm 1993

Bảo Tàng Cách Mạng TP.Hồ Chí Minh, Di Tích Lịch Sử Văn Hóa TP.Hồ Chí Minh NXB Trẻ Năm 1998

---

[1] Nguyễn Quảng Tuân, Huỳnh Lứa, Trần Hồng Liên, Chùa Giác Lâm “Những Ngôi Chùa Ở TP. HỒ Chí Minh” NXB TP. HCM năm 1993